ഉപനിഷത്തുകളിലെ ഏറ്റവും പ്രസിദ്ധമായ കഥകളിലൊന്നാണ് നചികേതന്റെയും യമന്റെയും കഥ. മരണത്തിന്റെ ദേവനായ യമനോട് ഏറ്റുമുട്ടുകയും ആത്മാവിന്റെ സ്വഭാവത്തെക്കുറിച്ചും മരണാനന്തര ജീവിതത്തെക്കുറിച്ചും ചോദിക്കുന്ന നചികേത എന്ന ചെറുപ്പക്കാരന്റെ കഥയാണ് ഇത് പറയുന്നത്.
നചികേതന്റെ പിതാവ് തന്റെ സ്വത്തുക്കൾ എല്ലാം ത്യജിക്കേണ്ട ഒരു യാഗ അഗ്നി ചടങ്ങിൽ നിന്നാണ് ഈ കഥ ആരംഭിക്കുന്നത്. എന്നിരുന്നാലും, നചികേതൻ തന്റെ പിതാവ് പുരാണേതിഹാസത്തിൽ ശ്രദ്ധിക്കുകയും, അവൻ തന്നെ തന്റെ മകനാണോ എന്ന് ചോദിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. കോപത്തിന്റെ മൂർദ്ധന്യത്തിൽ അവന്റെ പിതാവ് അവനോട് പറയുന്നു, നീ യമന്റെ പുത്രനാണ് എന്ന്. ഇത് കേട്ട് നചികേതൻ മരണത്തിന്റെ ദേവനായ യമന്റെ മണ്ഡലത്തിലേക്ക് പോയി മരണാനന്തര ജീവിതത്തിന്റെ രഹസ്യങ്ങൾ പഠിക്കാൻ തീരുമാനിക്കുന്നു. യമന്റെ മണ്ഡലത്തിൽ എത്തിയ നചികേതൻ അവിടെ യമൻ ഇല്ലെന്ന് കണ്ടെത്തുന്നു. മൂന്ന് ദിനരാത്രങ്ങൾ ഭക്ഷണമോ വെള്ളമോ ഇല്ലാതെ അവിടെ യമനെ കാത്തിരിക്കുന്നു. യമൻ മടങ്ങിയെത്തി മൂന്ന് ആഗ്രഹങ്ങൾ നൽകുന്നതുവരെ അവൻ കാത്തിരിപ്പു തുടരുന്നു. ഒടുവിൽ യമൻ തിരിച്ചെത്തിയപ്പോൾ നചികേതൻ ആദ്യം തന്റെ പിതാവുമായി വീണ്ടും ഒന്നിക്കാനവസരം ആവശ്യപ്പെടുന്നു. തുടർന്ന് അഗ്നിയാഗത്തിന്റെ രഹസ്യം പഠിക്കാൻ ആവശ്യപ്പെടുന്നു, ഒടുവിൽ ആത്മാവിന്റെയും മരണാനന്തര ജീവിതത്തിന്റെയും സ്വഭാവം അറിയാൻ ആവശ്യപ്പെടുന്നു.
ഈ അറിവ് പിന്തുടരുന്നതിൽ നിന്ന് യമൻ ആദ്യം നചികേതനെ പിന്തിരിപ്പിക്കാൻ ശ്രമിക്കുന്നു, എന്നാൽ നചികേതൻ പിൻമാറാൻ വിസമ്മതിച്ചു. യമൻ ഒടുവിൽ പ്രപഞ്ച രഹസ്യങ്ങൾ അവനോട് വെളിപ്പെടുത്തുന്നു. ആത്മാവ് അനശ്വരമാണെന്നും ശരീരം മരിച്ചതിന് ശേഷവും അത് നിലനിൽക്കുന്നുണ്ടെന്നും അദ്ദേഹം നചികേതനോട് പറയുന്നു. കർമ്മം എന്ന ആശയവും അത് മരണാനന്തര ആത്മാവിന്റെ യാത്രയെ എങ്ങനെ ബാധിക്കുന്നുവെന്നും അദ്ദേഹം വിശദീകരിക്കുന്നു. ഈ ആത്മീയ തത്വം മനസ്സിലാക്കി ജ്ഞാനസിദ്ധി നേടി നികേതൻ ഗുരുവിന്റെ ആശിർവാദത്തോടെ സ്വപിതാവനരു കിലേക്ക് തിരിച്ചു പോകുന്നു.
നചികേതന്റെയും യമന്റെയും കഥ സത്യത്തിനും അറിവിനുമുള്ള അന്വേഷണത്തെക്കുറിച്ചും പ്രതിബന്ധങ്ങളെ അഭിമുഖീകരിക്കുന്ന സ്ഥിരോത്സാഹത്തിന്റെയും നിശ്ചയദാർഢ്യത്തിന്റെയും പ്രാധാന്യത്തെക്കുറിച്ചും ശക്തമായ ഒരു ഉപമയാണ്. അധികാരത്തെ വെല്ലുവിളിക്കുക, സാമൂഹിക മാനദണ്ഡങ്ങൾക്ക് വിരുദ്ധമായി പ്രവർത്തിക്കുക എന്നിവയാണെങ്കിലും സത്യം അന്വേഷിക്കേണ്ടതിന്റെ പ്രാധാന്യം അത് ഊന്നിപ്പറയുന്നു. ഭൗതിക സമ്പത്തിൽ നിന്നുള്ള വേർപിരിയലിന്റെയും ആത്മീയ ജ്ഞാനത്തിന്റെയും പ്രബുദ്ധതയുടെയും പിന്തുടരലിന്റെ പ്രാധാന്യവും ഇത് പഠിപ്പിക്കുന്നു.
